Aydınlatma genel bilgi

Aydınlatma Genel Bilgi

Akvaryum,terarriyum,carnivoryum larda aydınlatma hem estestik açıdan hemde bitkiler için artı, canlıların kendilerini daha iyi hissetmeleri(doğal) için gereklidir. Bu yüzden aydınlatma iki açıdan ele  alınabilir. Estetik ve ihtiyaç açısından.   

Aydınlatmayı anlayabilmek için aşağıdaki temel bilgilerin anlaşılması gerekmektedir.

 1) Aydınlanma Miktarı (Lux): Bir ışık kaynağından (bizim durumumuzda lamba) belli bir mesafedeki ışık şiddetidir.  Aydınlanma miktarının birimi LUX'dür. Lambanın ışık yoğunluğu bir çok lambanın üzerinde bulunmaktadır. Işık yoğunluğunun birimi Lümendir. (Mesela Kompakt 20Watt Eko bir florasan üzerinde 1200 lümen yazmakta.) 
Bu konuyu anlatmamızın sebebi bir çok yerde yapılan hatayı düzeltmek içindir. Akvaryum için gerekli aydınlatma sorulduğunda genellikle litre başına şu kadar watt koy gibi ifadeler veya tavsiyler de bulunulur. Watt bir güç birimidir. Işık şiddeti veya miktarı ile hiç bir ilişkisi yoktur. Şöyleki normal ampul tükettiği enerjinin ( Mesela 100 Watt) sadece % 6 sını (evet sadece %6'sı) ışık üretmek için kullanmakta geri kalanı ile ısı üretilmektedir. Metal Hallide lambalarda ise bu değer %30-40 arasındadır. Yani 100 Wattlık bir metal halide ampul Yaklışık 600-700 Wattlık Ampulun çıkardığı ışığı üretmektedir.  Şöyle izah etmek gerekir ise 100 Wattlık bir ampul de görünür ışık sadece 5-6Watt 'tır. Geri kalanı ise kızıl ötesi ışınlar ve ısıdır.

36 Wattlık bir TL'D serisi Philips florasanda ise Toplam görünür ışk yayılması 10Watt geri kalanı ise  infrared (kızıl ötesi ışınlar) ve diğer kayıplardır.

Philips'in yine 400Wattlık bir Metal Hallide lambasında ise Görünür ışık yayılımı 96Watt, Infrared yayılımı 237Watt diğer kısmı ise ısı üretimidir.  Görünür ışık yayılımı Metal Halid lambalar için güç arttıkça artmaktadır. (2000Wattlık Metal Hallide için 800-900 Watt civarı. Geri kalanı infrared ve ısı. Bu yüzden küçük güçlü metal halid lambası pek tavsiye edilmemektedir.) 

Üstelik burada daha önemli bir konu var. Akvaryuma gereken ışık, tabanın genişliği ile doğru orantılı , akvaryum derinliğinin ise karesi ile orantılı olmalıdır..  Özellikle lambadan uzaklaştıkça  aydınlanma miktarı mesafenin karesi ile azalır. Yani lambayı ne kadar uzağa koyarsanız veya akvaryum ne kadar derin ise aydınlanma miktarı mesafenin karesi kadar azalır. Bunun yanında akvaryum suyu özellikle ultraviyole ve bazı bitkiler için faydalı ışınları süzmektedir. (Güneş gözlüğü gibi davranmaktadır.) Bu yüzden derinlik arttıkça lamba adeti veya gücü arttırılmalıdır. Bu anlattıklarımızdan anlaşılacağı gibi akvaryumda ışık seçimi watt/litre hesabı değil de tecrübe ve bilgi gerektirmektedir. Akvaryumda bitki yetiştirmekte başarılı insanların bilgi ve görüşlerinden faydalanmanız şiddetle tavsiye edilir.

 2) Işığın Sıcaklık Derecesi (Kelvin):Işığın rengi Kelvin cinsinden ifade edilir. Işığın rengi şu demektir: Hepimiz bir tav fırınıda veya bir Demir-Çelik Fabrikasında potadan dökülen demirin rengini görmüşüzdür. Bu potada dökülen demirin sıcaklığı , yaydığı ışığın da rengini ifade eder. Bu konunun akvaryumda nasıl kullanılacağına gelince: Gün işiğinin sıcaklık derecesi  5000 Kelvin civarıdır. Pratik olarak kullanacağımız aydınlatma apareyleride (lamba , floresan vs.) Bu sıcaklık derecesi civarı veya daha yüksek olmalıdır. Güneş ışığı gün boyunca değişik sıcaklıklarla yere geliyor. Bunu sebebi, atmosfere vuruş açısının değişmesidir. Sabahları soğuk(düşük kelvin) ışıktan başlayarak, öğlen ve öğleden sonra özellikle tropik bölgelerde 10,000K'i aşar. Batımına doğru da yine sıcaklıkta düşüş görülür. Otomatik zamanlayıcı sistemler ve değişik derecelerdeki ampullerle doğayı taklit etmek mümkündür. Tabi bu aydınlatma için ayırdığınız bütçeyi bir daha düşünmeniz demektir. Buna pek fazla gerek yok aslında. Günboyu gelen ışığın ortalama sıcaklığını oluşturacak sürekli bir sistemden hemen hemen aynı verimi alırsınız. İşte bunun için genel aydınlatmanız ortalama 5500-7500 arası olmalı.

 3) Lambanın Renk Renderleme  Faktoru(CRI): Renkler deiğişik lamba tiplerinde farklı görülürler. Bu konuyu kolayca anlatmak istersek: floresan lambalar altında renkler olduğundan farklı görünürler. Normal lambalar ve halojen de ise renkler normal güneş ışığındakinin yaklaşık olarak aynısı olarak görülürler. Bu faktör halojende ve normal lambalarda çok yüksek (gün ışığına çok yakın  yani 100 e yakın) florasan , metal halide vs.de ise lamba tipine göre 65 ve çok daha aşağıdadır. Bu özetle halojen ve normal ampullerde renkler gerçeğine daha yakın görülürler , diğer tip lambalarda ise renkler olduğundan farklı görülürler demektir.

 4) Lambanın Yaydığı Işık Dalga Boyları (Işık spektrumu): Bilindiği gibi gün ışığı içinde bütün renkleri içerir. Yani beyaz görünen gun ışığı içersinde mor, mavi, gök mavisi, yeşil, sarı, turuncu ve kırmızı renkleri bulunmaktadır. Her rengin ayrı dalga boyu vardır. (Gökkuşağını hatırlayınız.) Mavi Işık 400 Nano metre(nm), Sarı 550-600nm, Kırmızı 700-750nm gibi. Bir ışık kaynağının yaydığı ışıkta içinde  çeşitli renkler içerir. İnsan gözünün en hassas olduğu renk sarıdır. Bu renk altında cisimler göz yorulmadan incelenebilir. (Normal ampuller ve halojen lambaların yaydığı ışığın rengine dikkat ediniz) Bu yüzden evimizde kullandığımız lambalar bu dalga boylarını en fazla şekilde yansıtacak şekilde tasarlanırlar. Fakat bitkiler için bu dalga boyları neredeyse bir şey ifade etmez. Yukarıda ifade ettiğimiz gibi  lambaların üzerinde yaydığı ışık şiddeti yazılır. Fakat bu değer sarı ışık cinsinden ifade edildiği için bizim için çok fazla bir şey ifade etmez. Önemli olan lambanın hangi renklerde ışık yaydığıdır.  Grafik 1'de  Sylvania'nin Grolux Floarasan Lambasının ışık spektrumları görülmektedir. Aşağıda da  anlatılacağı gibi 450 nanometre ve  650 nanometre dalga boyları bitkinin fotosentezini özendiren ve arttıran dalga boyları olduğu için Grolux bu dalga boylarında diğer dalga boylarında olduğunun üç –beş katı daha fazla ışık vermektedir.

ESTETİK AYDINLATMA:

 Estetik açıdan aydınlatma akvaryumdaki bitkilerin ve balıkların renklerinin vurgulanması , akvaryumdaki detayların gözü yormadan izlenmesi amacıyla kullanılır. İhtiyaç aydınlatması ile birlite kullanılabilir. Esteki aydınlatma için halojen aydınlatma, veya gün ışığı floresan lambalar kullanılabilir.

İHTİYAÇ AYDINLATMASI:

Bitkilerin büyümesi ve balıkların doğal ortamlarında bulunduklarının hissiyatının verilmesi için aydınlatma gereklidir. Aydınlatma tipi seçilirken bazı kriterlere dikkat etmek gerekmektedir. Akvaryumdaki diğer etkenlerin seçiminde ve dizaynında olduğu gibi aydınlatmanın seçiminde de akvaryumun uyumu gözönüne alınması gerekmektedir.

Yani akvaryumdaki bitkilerin ve balıkların benzer ışık özelliklerine ihtiyaç duyması gerekmektedir. Aksi taktirde aydınlatma  balık veya bitki için seçilmek zorunda kalınır veya seçilmiş aydınlatma miktarı ve tipi, bitki veya balığı rahatsız edici olabilir.

Balık Aydınlatması: Balıkların doğal ortamlarındaki ışık faktörlerinin sağlanması için yapılır. Eğer balık bir yüzeye yakın ve bol işik altında yaşayan bir balık ise olabildiğince güneş ışığına yakın ve yüksek şiddete aydınltma kullanlabilir. Eğer balık derinde veya loş ortamda yaşayan balık türü ise aydınlatma bu ambiansı yakalayacak şekilde olmalıdır. Daha çok estetik aydınlatmdaki hususlar göz önüne alınır. Örneğin; Piranha'ların veya bolca Loach türlerinin bulunduğu şiddetli ve yüksek kelvinli(Daylight-güneş ışığı) aydınlatma uygulamak, balıkların stres ve huzursuzluktan hastalanmalarına neden olur.

Bitki Aydınlatması: Bitkilerin büyümesi için ışık,  gübre, iyi bir dip kumu, uygun akvaryum ortamı vs.den çok daha fazla gereklidir. Bitkiler fotosentez yaparlar ve bu sayede yaşamlarını sürdürürler (Diğer bütün faktörler de çok önemlidir). Fotosentez yapılabilmesi için bilindiği gibi en önemli faktör ışıktır. Fotosentez sadece ışık altında olur ve  ortamdan bitkiler CO2 (karbondioksit) çekerek yerine 02 (Oksijen) verirler. Işık kesildiğinde ise durum tam tersi şekilde ceryan eder ve bitki ortamdan (akvaryumdan) oksijen alıp ortama CO2 verirler. Bitki aydınlatması bitkilerdeki fotosentez olayını arttırıcı olacak şekilde tasarlanması gerekmektedir. Işığın kalitesi de miktarı kadar önemlidir.

 Yapılan araştırmalara göre fotosentez özellikle mor ötesi (ultra viyole) ve kırmızı 450 nano metre dalga boyu ve 650 Nano metre dalga boyunda çok fazla artış göstermektedir.  Fotosentez olayını arttırmak için güneş ışığı özellikleri gösteren lambaların seçimi ile birlikte bu tip özel lambaların seçimi bitkinin fotosentez yapmasında artışa sebep olacak ve bitkiler çok daha hızlı büyüyeceklerdir.

Burada tabii ki sorulabilecek soru şudur: Ne kadar ışık şiddeti veya kaç adet lamba? Yukarıda bahsettiğimiz gibi bu konuya verilebilecek bir reçete yoktur.  Eğer bir yanıt vermek gerekir ise paranızın  ve  her ay ödeyebileceğiniz elektrik faturası kadar  çok aydınlatma. Tabii balıkları da fazla ışıktan korkutmamayı unutmamak gerekmektedir. Neden olabildiğince çok?  Öğle saatinde güneş ışığının şiddeti 100000 lüxe kadar çıkmaktadır(Kelvin ile karıştırılmasın. İkisi de binli sayılarla ifade ediliyor çünkü). Veya daha değişik bir şekilde anlatır isek öğlen saatinde güneşe çıplak göz ile bakmaya çalışın. Bu size güneşin gücü ve olması gereken ışık şiddeti için ipucu verecektir.

Akvaryumda terarriumda ve karnivryum da kullanılabilecek lamba türleri;

 1) INCANDESCENT LAMP (Bildiğimiz Ampul): Evlerde kullandığımız ampuller ilk yatırım maliyeti düşük fakat genel olarak verimsiz lambalardır. Bu tip lambalardan çıkan ışığın rengi 2800 K (Kelvin) den aşağıda ve kırmızı dalga boyuna yakındır(yani bol ısı üretir). Genellikle düşük verimli olmaları  ve yaydıkları ışık renkleri (spektrum) açısından çok fazla tavsiye edilmez. Sadece eğer akvaryumu aydınlatan diğer lambaların ışık spektrumunda kırmızı ve kırmızı ötesi renkler bulunmuyorsa ek lamba olarak kullanılabilir.(Mesela cool white florasan ile birlikte). Halojen ile birlikte  renk renderleme faktörü yüksek olduğundan dolayı estetik aydınlatmada kullanılabilir. Çıkardıkları sıcaklığa dikkat edilmelidir. Halojen lamba ile birlikte ömürleri diğer lambalara göre kısadır. (Ortalama 1000-2000 saaat)

 2) HALOJEN Lambalar: Halojen lambalar ışık özellikleri ve tipi açısından Ampullere benzer. Biraz daha verimlidirler. Yaydığı ışığın rengi 3000 Kelvin civarında olup daha beyazdır. İlk kurulum maliyetleri daha yüksektir. Bütün diğer özellileri ampul ile aynıdır.

 3) FLORASAN Lambalar: Değişik ışık renklerinde , güç ve tipte bulunabilirler. Verimleri yüksektir. Çok az sıcaklık yaydıkları için akvaryumun sıcaklığını yükseltmezler. Ömürleri yüksektir. (Ortalama 10000-20000 saat arası) İlk kurulum maliyetleri fazla olsa da işletme maliyetleri daha düşüktür. Florasan seçimi yapılırken daylight veya sıcaklık derecesi 5000K veya daha yüksek sıcaklık seçimi yapılması tavsiye edilir. Bitkiler açısından kullanılması tavsiye edilebilecek lambalar şunlardır:

OSRAM Lumilux Plus: Kar beyazından sarımsı kreme kadar değişik renk seçeneği mevcut. Avrupalı akvaristlerce çok tavsiye edilen bir ampul. Kaliteli bir üretime sahip.

OSRAM Fluora: Geliştirilmiş gro-lux tarzı ampul diyebiliriz. Ev içi bitkileri için kullanılır. Akvaryumda diğer ampullerle beraber iyi sonuç verir.

Philips Aquarelle: Philipsin ürettiği bu floarasan özellikle akvaryumlar için tasarlanmış olup akvaryumda fotosentez için idealdir.Işığın sıcaklığı: 10000 Kelvin.

Philips Agro-Lite: Philipsin ürettiğ bu floarasan bitkilerde fotosentezi arttıracak şekilde tasarlanmıştır.

Philips Daylight F40D: Daylight tipindeki bu florasan 6500 Kelvin derecesinde ışık üretmektedir. Işık Spektrumu bitkiler için uygundur.

Sylvania  Gro-Lux: Sylvania  tarafından üretilen bu lamba bitkiler için üretilmiştir. Ürettiği ışık pembe olup Işık Renderleme faktörü çok düşüktür.

Sylvania DaylightStar: 5000K sıcaklıkta güneş ışığı. Yalnız tek başına yetersiz olabilir. Özellikle 10000K'lik tropik ışık gerektiren bitkilerde.

Sylvania AquaStar: tam 10000K'lik olup, tropik dik açılı gün ışığını taklit eder. Deniz akvaryumlarında da kullanılır. Kırmızı ve Mavi renkler daha fazla.

Philips ColorTone 50 veya 75: Bütün renklerin dengeli bir şekilde üretildiği bu lamba 5000 Kelvin sıcaklığında ışık üretir.

General Elektrik 'te daylight tipinde florasan lambalar üretmektedir. Bu tip lambaları Türkiye'de bulunabileceğini düşünüyorum. Bunun yanında GE sadece bitki ve akvaryum için  Plant Light ve Plant & Aquarium tipinde floarasanlar üretmektedir.

Dünyada sadece akvaryum için üretilmiş başka  florasan lambalar bulunmaktadır. Fakat bunlar maalesef ülkemizde bulunmamaktadır.

Florasan lambalar belli bir kullanımdan sonra yaydıkları ışık miktarı azalır ve spektrumları değişir. Bu sebepten dolayı belli sürelerde (mesela 6 ayda-1 yılda bir) bu lambalar bozulmasa da değiştirilmelidir. Florasan lambalar genellikle akvaryumla gelen lamba apareyi ile birlikte kullanılmaktadır. Bu aparey bir reflektör (ışığı yansıtıcı) içermez. Bu sebepten dolayı lambanın yaydığı ışık azalmakta ve lambadan elde edilebilecek fayda azalmaktadır. Bu apareylerde her zaman yetersiz ampul yeri vardır. Eninde sonunda en uygun aydınlatma için yeni bir kapak ve reflektör temin edilmeli veya yapılmalıdır.

 4) CIVA VE SODYUM BUHARLI LAMBALAR: Yüksek yoğunluklu deşarj tipi (HID) lambalardandır. Bu tür lambalar özellikle yüksek verimlerinden ve yüksek ışık şiddeti verebildiklerinden dolayı sokak lambalarında kullanılır. Yüksek sıcaklık yaymaları akvaryum suyunun sıcaklığının artmasına ve uygulama zorluğuna sebep olur. Su soğutucusu veya fan gerektirirler.
 a) Cıva Buharlı Lambalar: Bu tür lambaların yaydığı ışık Maviye yakın daylight tipi florasanın yaydıığ ışığa benzer. Işık sprektrumu da  çok az kırmızı ışık içerir. Ömürleri uzundur. İlk kurulum maliyetleri yüksektir. Lambaları pahalıdır. Cıva buharlı lamba yerine daylight tipi floarasan kullanılması daha mantıklıdır.

 b) Sodyum Buharlı Lambalar: Bu tip lambalar sarı ışık üretirler. Işık spektrumları photsentezi desteleyecek yapıda değildir. Akvaryumda kullanılması tavsiye edilmez.

 5) METAL HALIDE: Metal Halide cıva ve sodyum buharlı lambalar gibi yüksek yoğunluklu deşarj tipi (HID) lambalardandır. Metal Halide yüksek verimli ve uzun ömürlüdür. Yüksek sıcaklık yaydıkları için uygulamada dikkat edilmelidir. Fan veya  su soğutucusu gerektirebilirler. Değişik güçlerde bulunabilirler. En az 5000 Kelvin sıcaklıkta ışık üreten metal halid lambalar kullanılması tavsiye edilir. (Mesela Philipsin 5K High Output Metal Halide) Işık renderleme faktörleri çok kötüdür. Akvaryumlarda 250 Wattın altında metal halide kullanılması tavsiye edilmez.(Işık sıcaklığı ve verimleri düşmektedir)